Kennisartikelen

Hoe maakt Enschede zijn eerste wijk aardgasvrij?

Praktijkervaring wijkaanpak Twekkelerveld

Nederland wil in 2050 aardgasvrij zijn. Een enorme operatie waarin gemeenten de regie hebben om de gebouwen in hun wijken te verduurzamen en aardgasvrij maken. Enschede heeft gekozen om met de wijk Twekkelerveld als eerste aan de slag te gaan. Timo Kemerink op Schiphorst, projectmanager van de gemeente Enschede, vertelt over hun aanpak, de successen en de tegenvallers in dit proces.

 In Enschede gaat de wijk Twekkelerveld als eerste bestaande wijk van het aardgas af. Dit is niet de makkelijkste wijk om te beginnen. Timo Kemerink op Schiphorst legt uit welke afwegingen een rol hebben gespeeld bij deze keuze. “Het is een wijk met sociale uitdagingen. Het inkomen is over het algemeen laag en de wijk kent een grote mate van eenzaamheid. Daarnaast speelt ondermijning er een rol. Fysiek zijn er ook meerdere uitdagingen. De wijk heeft een matige kwaliteit woningvoorraad, kent een gebrek aan groen en er is vaak wateroverlast. Juist vanwege deze verschillende problemen zien we ook kansen. Daarom kiezen we bewust voor deze wijk, omdat we mede door de energietransitie, de wijk écht vooruit kunnen helpen naar een wijk waar het prettig (samen) leven is.”

Energietransitie vliegwiel voor een leefbare wijk

Samen met drie Enschedese woningbouwcorporaties heeft de gemeente voor Twekkelerveld de Dynamische Investeringsagenda (DIA) ontwikkeld. Dit is een unieke integrale aanpak voor stedelijke en sociale vernieuwing. Investeringen van verschillende partijen in het gebied worden gebundeld en op elkaar afgestemd. “Zo creëren we meer maatschappelijk effect in de uitvoering. Binnen de DIA is de energietransitie een belangrijke drijver voor de integrale aanpak en daarmee het toekomstperspectief van de wijk. Samen met de bewoners en andere stakeholders hebben we een stip op de horizon geplaatst onder de noemer: Nieuw Twekkelerveld, een wijk om trots op te zijn!”

Duurzaam warmtenet financieel het beste alternatief

Enschede is al geruime tijd bezig met de energietransitie in wijken. De nieuwbouwwijken Tattersal en Roombeek zijn al aardgasvrij. Daarnaast kent Enschede een warmtenet-infrastructuur waar momenteel al ruim 10.000 woningen op zijn aangesloten. De hoofdinfrastructuur van het warmtenet, wat overigens het duurzaamste warmtenet van Nederland is, ligt vlakbij de wijk Twekkelerveld. Onderzoek heeft uitgewezen, dat deze warmtevoorziening daardoor het alternatief is met de laagste maatschappelijke kosten. “Woningcorporaties staan achter deze oplossing. Het realiseren van een warmtenet past in hun vastgoed- en renovatieplanning voor hun woningen in de wijk. Zo bundelen we de warmtevraag en kunnen ook particulieren en utiliteitsgebouwen meedoen. Volgens informatie van de warmteleverancier ligt het omslagpunt van investering versus kosten bij ongeveer 1200 woningen.”

Aanvraag voor proeftuin Aardgasvrije Wijken

“Op basis van deze gegevens hebben we voor dit project een aanvraag ingediend voor een proeftuin Aardgasvrije Wijken,” merkt de projectmanager op. Als proeftuingemeente ontvangt de gemeente een financiële bijdrage vanuit het Rijk om bestaande woningen en andere gebouwen via een wijkgerichte aanpak aardgasvrij te maken. “Het aanvragen van de proeftuin hebben we zorgvuldig bepaald op basis van vastgoedplanningen en meekoppelkansen met andere opgaven. We hebben met elkaar een robuuste casus geformuleerd waar we gezamenlijk achter staan.

Werken aan een haalbare businesscase

Zoals eerder aangegeven, is de energietransitie onderdeel van de DIA. De gemeente vervult in de energietransitie een regierol, zowel bij het opstellen van het wijkuitvoeringsplan, als ook bij de uiteindelijke uitvoering. De drie corporaties zijn coproducent van deze proeftuin en brengen als startmotor voor de energietransitie voldoende woningen in voor een haalbare businesscase. Hierdoor ontstaat ook de mogelijkheid om een substantieel aandeel particuliere woningen en enkele utiliteitspanden aan te sluiten. Het project bevindt zich momenteel nog in de ontwerpfase van het wijkuitvoeringsplan en de verwachting is dat medio 2021 de contracten met de warmteleveranciers rond zijn, zodat vanaf 2022 de uitvoering kan beginnen.

Verschil in belangen onderkennen

De ervaringen van het projectteam met de wijkaanpak in Twekkelerveld blijken in de praktijk niet altijd hetzelfde dan vooraf ingeschat. “Inzicht in elkaars belangen is essentieel, omdat het proces van voorbereiding anders verloopt dan verwacht. Maar daar leren we als organisatie juist ontzettend veel van. Voorbeeld is het verschil in belangen die woningcorporaties en particuliere woningeigenaren hebben. En hoe breng je deze belangen bij elkaar in een integrale aanpak? We hebben gemerkt dat het belangrijk is om die verschillen eerlijk te onderkennen. Dan pas kun je goede afspraken maken en deze vastleggen.”

Onze ervaringen en leerpunten in het wijkproces

“Terwijl de gemeente dacht over de eerste proeftuinaanvraag in 2018 te kunnen communiceren, hielden de corporaties dat tegen. Corporaties weten vanuit hun ervaring dat inwoners graag een heel duidelijk perspectief willen hebben over wat er gebeurt met hun woning, hun thuis. Gemeenten willen in het kader van transparantie en hun publieke taak het liefst zo vroeg mogelijk communiceren wat ze gaan doen, ook als de uitvoering nog niet helder is. Die verschillen in aanpak en cultuur moet je samen overbruggen. Wij hebben met elkaar geleerd dat het goed is om vroegtijdig inzicht te geven in elkaars achterliggende argumenten,” aldus Timo. “Een ander groot knelpunt was, vooral in de beginfase, de onderschatting van het capaciteitsbeslag van dit proces. Het is een proces dat veel tijd kost en dat er niet even bij gedaan kan worden. Er is nu wel het besef dat hiervoor capaciteit moet worden vrijgemaakt binnen de gemeente, maar ook bij partners, zoals de woningcorporaties.”

Grote betrokkenheid en veel vragen

“Waar we ook tegenaan gelopen zijn, is dat het communicatie en participatie anders verliep dan gedacht. Uit onderzoek voor de wijk Twekkelerveld kwam unaniem naar voren dat een warmtenet op dit moment de goedkoopste en duurzaamste oplossing is. Met deze uitkomsten zijn we  frequent de wijk ingegaan om inwoners over de plannen te informeren. We zijn blij verrast door de betrokkenheid, maar ook met de hoeveelheid vragen die op ons afkwam. Veel vragen waarop wij ook het antwoord nog niet hadden. Of waarvan de antwoorden nog onvoldoende onderbouwd waren. Dit heeft ertoe geleid dat we qua communicatie en participatie een pas op de plaats hebben moeten maken. Dit hebben we ook in alle openheid met de betrokkenen gedeeld.”

Open en consistente communicatie belangrijk

De gemeente is vervolgens aan de slag gegaan met het zoeken van antwoorden op de vragen van de wijkbewoners. “Van de onderzoeken hebben we een goed leesbare rapportage laten maken met daarbij een  overzicht van de veel gestelde vragen voor de website. Daarnaast zijn we met de woningcorporaties en een communicatiebureau aan slag gegaan om gezamenlijk een participatie- en communicatiestrategie te formuleren. Tevens hebben een kernboodschap opgesteld waarin duidelijk de uitgangspunten van de wijk zijn opgenomen. Wel hebben we gemerkt dat uiteenlopende publicaties over warmtenetten, gasloos wonen, waterstof oplossingen en dergelijke zorgen voor onrust over de energietransitie. Het is voor ons dan ook noodzakelijk op de hoogte te zijn en te blijven van de laatste ontwikkelingen om in de gesprekken goed beslagen ten ijs te komen.“ Dat is nog niet altijd eenvoudig. Allereerst door zelf informatie actief te volgen, daarnaast door gebruik te maken van onafhankelijke onderzoeksexpertise en hierover transparant en duidelijk te communiceren.  Het helpt ook als andere overheden hierover met onafhankelijke eenduidige informatie komen. Voor een deel zal het echter ook zo zijn en  blijven dat mensen feiten en meningen en expertises op verschillende manieren inschatten en interpreteren.

Samen de schouders eronder

De samenwerking met de corporaties wordt in Enschede als erg positief ervaren. “We zijn ons er allemaal van bewust geworden voor welke enorm grote opgave we staan, en dat we door samen de schouders eronder te zetten en koppelkansen te benutten, kunnen elkaar ontlasten.” Een ander aandachtspunt dat Enschede andere gemeenten wil meegeven, is dat je als gemeente ervoor moet zorgen dat je het plan niet alleen vormgeeft. “Betrek zoveel mogelijk de stakeholders en kennisinstellingen bij de plannen. Formeer een breed team met verschillende expertises om hieraan te werken. Zo wordt het een gedragen plan waar je mee vooruit kunt,” is het advies van Timo Kemerink op Schiphorst.

Meer weten over het aardgasvrij maken van Twekkelerveld? Kijk op de website van de gemeente Enschede.